Uluslararası sistem yoğun bir belirsizlik ve parçalanma belirtileri gösteren hızlı bir dönüşüm içerisinde. Bu dönüşümün yansımaları bölgesel kriz noktalarını önemli oranda etkiliyor.

ABD ile derinleşen rekabet çerçevesinde küresel ölçekli bir “güvenlik atılımı” (Küresel Güvenlik Girişimi) içerisinde olan Çin’in Orta Doğu'da artan nüfuzu bölgesel güvenlik üzerinde önemli sonuçlar ortaya çıkarıyor.

Bu çerçevede Ortadoğu’da uzun bir gerilim ve kriz geçmişine sahip iki bölgesel güç İran ve Suudi Arabistan’ın Pekin öncülüğünde bir konsensüse varması Çin’in bölgede artan nüfuzuna işaret ediyor.

İran ve Suudi Arabistan ilişkileri diplomatik açıdan (7) yıldır tamamen kopuk.

Suudi Arabistan'da 2016'da (47) kişinin ki aralarında Şii din adamı Nimr Bakır el-Nimr de vardı, terör suçlamasıyla idam edilmesinin ardından İran büyük tepki göstermiş ve Suudi Arabistan'ın Tahran Büyükelçiliği ve Meşhed kentindeki konsolosluk binaları ateşe verilmişti.

Bu olayların ardından iki ülke arasındaki diplomatik ilişkiler tamamen kesilmişti.

Yemen savaşı üzerinden devam eden bölgesel mücadele ve Suudi menşeli ARAMCO’ya yapılan İHA saldırıları gerilimin iyice büyümesine neden olmuştu.

İki ülke arasındaki mezhepsel farklılığın bölgede sekteryan bir jeopolitik yarattığı vakıa.

Bu hercümerç içerisinde geçtiğimiz hafta Pekin’de bir araya gelen İran ve Suudi Arabistan, Çin'in arabuluculuğu ile varılan anlaşma sonucunda ilişkileri canlandırmayı ve elçiliklerini yeniden açmayı kabul etti.

Anlaşmanın finali haliyle dikkat çekti ancak iki ülke delegasyonları uzun süredir Bağdat’ta ve Umman Maskat’ta çeşitli kereler bir araya gelmişti. Bir süredir yoğun diplomatik müzakereler yürütüldüğü biliniyordu. Hatta 2022 yılında İranlı diplomatların Cidde'deki İslam İşbirliği Teşkilatı'ndaki (İİT) görevlerine dönmesi de ilişkileri düzeltmeye yönelik bir iyi niyet gösterisi olarak not edilmişti.

Ancak yine de Pekin öncülüğünde varılan anlaşma diplomatik çevrelerde ve medyada büyük bir heyecan yarattı.

Çin'in üst düzey diplomatı Wang Yi, İran-Suudi Arabistan görüşmelerinin diyalog ve barış için bir zafer olduğunu duyurdu.

Hatta Global Times’ın eski editörü Hu Xijin bir adım daha ileri giderek böylesine büyük bir diplomatik atılımın 1978 Camp David ve 1993 Oslo Anlaşmalarıyla kıyaslanabilecek bir öneme sahip olduğunu ilan etti.

Çin aslında uzun süredir bölge ülkeleri arasında bir diplomatik trafik içerisindeydi.

Çin devlet başkanı Xi Jinping’in geçen senenin sonunda S.Arabistan’a yaptığı “çığır açıcı ziyaretin” ardından İran rahatsız  olmuş ve bunu da dile getirmişti. Geçen ay İran Cumhurbaşkanı Reisi’nin Pekin ziyareti Çin ile ilişkileri tazelemek ve dengelemek amacını güdüyordu.  

Kısa süre içerisinde meydana gelen bu diplomatik trafiğin Çin cenahında dengelemeye dönük bir girişime neden olduğu görülüyor.

İran hem içerde devam eden ekonomik kriz ve toplumsal olaylardan hem de dışarda bölgesel hegemonyasını tahkim etmeye çalışırken ortaya çıkan metal yorgunluğundan muzdarip.

Bu nedenle İran uzun süredir manevra sahasını genişletmeye çalışan bir yönelim içerisinde. Nükleer konusunda geri adım atmaması ve ABD ile İsrail tarafından yoğun pres altında bulunması hasebi ile bir çıkış yolu arayan İran’ın Çin ve Rusya hattına yönelmesini olağan bir eğilim olarak görmek mümkün.

Çin'e yaptığı ziyaret öncesinde Cumhurbaşkanı Reisi’nin İran'ın Şanghay İşbirliği Örgütü'ne (ŞİÖ) katılımını öngören bir kararname imzalaması manevra alanını genişletme çabalarının önemli bulgularından bir tanesi. Ayrıca İran'ın SWIFT'ten çekilmesi de bir başka önemli gelişme.

S.Arabistan ise Yemen savaşının ortaya çıkardığı zarar ziyan ve stratejik anlamda “riskten kaçınmaya dönük” yaklaşımı ile küresel arenada kendisine anlamlı ve dengeli bir pozisyon arıyordu. Husiler tarafından petrol tesislerine yönelik saldırılar karşısında ABD’nin sessiz kalması yıllardır ABD tarafından sağlanan güvenlik garantilerinin sorgulanmasına neden oldu.

Çin aslında kısa süre önce duyurduğu Küresel Güvenlik Girişimi ile daha proaktif bir küresel yaklaşım içerisinde olacağının işaretlerini vermişti. Ukrayna konusunda açıklanan barış planı ve arkasından gelen İran-Suudi anlaşması bu girişimin somut sonuçları olarak öne çıktı.

Çin tarafı yaptığı açıklamada bu anlaşmanın “bölge ülkelerinin diyalog ve istişare yoluyla anlaşmazlıkları nasıl çözebileceklerine iyi bir örnek teşkil ettiğini” özellikle vurguladı.

Anlaşmanın aynı zamanda ABD'nin Irak'ı işgalinin 20. yıldönümüyle aynı zamanda açıklanmış olması, Pekin'in ABD’ye verdiği bir mesaj olarak da değerlendiriliyor.

İran da Suudi Arabistan ile varılan anlaşmanın Yemen'deki savaşın sona ermesine yardımcı olacağını söyleyerek bir anlamda konsensüsün somut sonuçlara neden olacağını teyit etmiş oldu.

Çin'in Ortadoğu politikasında siyasi ve güvenlik konularında çok fazla angajmana girmediği bilinir. Ama bugün yapılan arabuluculuk ile bu dönemin sona erdiğini ve Çin'in bölgede daha proaktif olacağını görüyoruz.

Çin, Orta Doğu'daki ekonomik, siyasi ve askeri ayak izini genişletmeye devam ettikçe, bölgenin jeopolitiğinde giderek daha önemli bir oyuncu haline geliyor.

Çin'in bölgede artan rolü İran ve Suudi Arabistan'ın birbirleriyle ilişki kurmaları için yeni fırsatlar yarattı. Son yıllarda Çin, İran ve Suudi Arabistan ile ilişkilerini dengeleme politikası izleyerek istikrarı korumaya ve anlaşmazlıklarda taraf tutmaktan kaçınmaya çalıştı.

Bu anlaşma ile durum daha dinamik bir sürece girdi. Üç ülkenin müesses küresel nizamın karşısında algılanan bu insicamı muhkem bir mevki yaratır mı meçhul. Etki gücü yüksek ve spektaküler bir diplomatik rüzgâr yaratan bu anlaşmanın etkileri uzun süreceğe benziyor.

Anlaşmanın iki bölgesel rakip arasında kısa vadeli bir ateşkes mi ya da uzun vadeli bir barış mı olduğunu zaman gösterecek. Çin’in bu anlaşmanın arkasında durması önemli güvenlik taahhütleri gerektiriyor.

Çin bu iradeyi ortaya koyabilecek mi sorusu önemli.

Küresel güvenlik girişimi, bu iradeyi gösterebileceğini en azından retorik anlamında destekliyor. Ancak Çin’in bölgede sadece retorik çerçevesindeki mevcudiyeti ve buna karşılık ABD’nin bölgesel askeri ağırlığı yan yana gelince soru işaretleri artıyor.

Örneğin İran nükleer konusunda geri adım atmadı ve bu durum hala önemli bir kilit noktası olmaya devam ediyor.

ABD bahse konu anlaşmaya muarız bir tavır mı takınacak belirsiz ancak rahatsız olduğu kesin. Çin’in bu zorlu işi deruhte etmesi Ortadoğu’nun fevkalade hiyerarşik güvenlik ortamını nasıl etkileyeceği de muamma. İsrail’in İran’a karşı oluşturmaya çalıştığı bölgesel blok inşası ciddi anlamda sekteye uğradı ve ABD’nin bölgesel ölçekte etkisinin azaldığı somut bir şekilde ortaya çıktı.

Velhasıl Çin bu anlaşma ile Ortadoğu’nun güvenlik mimarisinde daha etkin bir rol oynamak istiyor. Bu rol aynı zamanda bölgesel krizin sağaltılması açısından da önemli. Küresel hegemonya mücadelesi derinleşirken bu temayülün ağırlık kazandığını ve yakın gelecekte Çin’in güvenlik ile ilgili meselelerde daha aktif bir angajmana girebileceğini söyleyebiliriz.

Jeopolitik bir satranç tahtası haline gelen Ortadoğu, ABD-Çin rekabetinde önemli bir cephe olmaya devam edecek gibi görünüyor.


Dr.Hüseyin Korkmaz. 

Yazar, başta ABD-Çin ilişkileri olmak üzere Çin ve Asya Jeopolitiği üzerine odaklanan bir araştırmacıdır. 

@drhkorkmaz